دكتر مهدي رهبري  

شكل گيري علوم سياسي در ايران ( يادي از ميرزا حسن مشيرالدوله)

   28 آذر سالروز تاسیس مدرسه علوم سیاسی است. این مدرسه از آن جهت حائز اهمیت است که در زمان خود باعث تبلور علمی و تربیت افرادي برای كشور شد که هر کدام‌شان بعدها توانستند نقشی تاثیرگذار در روند کشور داشته باشند. نام این مدرسه همیشه با نام میرزا حسن خان مشیرالدوله (پیرنیا) گره خورده است.

   در سال های پیش از انقلاب مشروطه، برخی از رجال ایران به هزینه خود فرزندانشان را برای تحصیل علوم سیاسی و حقوق به اروپا مي فرستادند؛ از جمله ي آن ها می توان از میرزا نصرالله خان نايینی نام برد. او به دلیل داشتن مشاغل مختلف، در دستگاه حکومتی ناصرالدین شاه به مشکلات ماموران وزارت خارجه پی برده و از این رو، بر لزوم تربیت جوانان کشور و آشنایی آنان به علوم جدید تاکید داشت و این امر را از فرزندان خود آغاز کرد. وی سه پسر خود ، حسن، حسین و علی را برای تحصیل به خارج فرستاد. علی در اروپا بيماري سل گرفت و بدرود زندگی گفت، ولی حسن رشته حقوق را تمام کرد و حسین در مدرسه پلی تکنیک پاریس مشغول تحصیل شد. در سال 1277 خورشيدي که میرزا نصرالله خان به وزارت امور خارجه منصوب شد، تصمیم گرفت تعدادی دیپلمات آگاه به اوضاع و احوال جهان و مطلع از وضعیت داخلی کشور تربیت کند تا شاید بدین طریق نابسامانی حاکم بر روابط خارجی ایران را از بین ببرد. بدین سبب، فرزندش حسن را که مدرسه سیاسی و نظامی مسکو را گذرانده بود و در سفارت ایران در روسیه مشغول به کار بود، به تهران خواست و او را به ریاست دفتر وزارتی خود منصوب کرد. میرزا حسن خان به محض ورود به تهران متوجه وضع نابسامان وزارت امور خارجه و شیوه اداره آن شد و دانست که کار از ریشه خراب است و تا مبنای علمی برای اعضای وزارت خارجه دست و پا نشود، هر چه بکند نقش برآب خواهد بود. بنابراین، به قصد تربیت ماموران مطلع به امور حقوقي سیاسی و افزایش قابلیت های وزارت امور خارجه در برابر بیگانگان، به فکر تاسیس مدرسه ای برای تحصیل علم سیاست و تربیت کارمندان درس خوانده برای وزارت امور خارجه افتاد. بدین ترتیب می توان گفت که تاسيس مدرسه علوم سیاسی برای این بود که برای وزارت امور خارجه مامورینی تربیت کند که به اندازه، از قوانین اطلاع داشته باشند تا بهتر بتوانند در مقابل خارجیان حقوق کشور خود را حفظ کنند، لذا از همان ابتداي تاسيس مدرسه در دوره قاجار نسبت به سوابق و صلاحیت خانوادگی و اخلاقی افراد حساسیت‌هایی وجود داشته است.

   میرزا حسن خان مزایا و محسنات تربیت کادر سیاسی آگاه، برای اداره کشور را برای امین السلطان صدر اعظم و مظفرالدین شاه بر شمرد و رضایت آن دو را به دست آورد. به نحوی که مظفرالدین شاه، فرمانی جهت تاسیس مدرسه علوم سیاسی صادر کرد و سالی چهار هزار تومان، برای مخارج این مدرسه که از موسسات تابع وزارت امور خارجه محسوب می شد، از محل درآمد معدن فیروزه خراسان تخصیص داد. پس از صدور فرمان شاه میرزا حسن خان بلافاصله برنامه مدرسه را تنظیم کرد و با انتشار اعلامیه ای تاریخ ثبت نام و گزینش محصلان و شروع مدرسه را به اطلاع عموم رساند و پس از آن که تعداد ثبت نام کنندگان به 17 نفر رسید، مدرسه ي سیاسی ساعت 3 بعدازظهر روز پانزدهم شعبان 1317 هجری قمری برابر با 28 آذر 1278 خورشیدی مطابق با 19 دسامبر 1899 ميلادي با حضور میرزا نصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه، معاون‌الدوله وزیر تجارت، منتظم‌الدوله سردار مکرم، وزیر قورخانه و جمعی دیگر از بزرگان در محل مدرسه که یکی از خانه‌های سپهسالار بود، افتتاح شد. در آغاز میرزا نصرالله خان ( پدر ميرزا حسن خان ) فرمان مظفرالدین‌شاه را درباره تاسیس مدرسه سیاسی به این شرح خواند: «....به ملاحظه اهمیت امور خارجه، یک مدرسه سیاسی که مدرسه علوم عالیه باشد که از سال چهارم سلطنت جاوید مدت ما در قرون آتیه به یادگاری باقی بماند و مستخدمین آینده وزارت خارجه و سایر دوایر دولتی پس از اخذ دیپلم و تصدیق اتمام تحصیل از آن مدرسه به عرصه و خدمت دولت قدم گذارند. لذا به ریاست جناب مستطاب اجل اکرم میرزا نصرالله خان وزیر امور خارجه امر به افتتاح آن فرموده و برای بقا و دوام این اساس رفیع و محافظت این بنای منیع از حوادث آینده به صوابدید جناب مستطاب اشرف ارفع صدراعظم همه ‌ساله مبلغ 4 هزار تومان بدون رسوم از بابت تفاوت تذکره خراسان برای مخارج آن مدرسه مزبور مقرر می‌فرماییم.»

   عبدالله مستوفی که خود جزء اولین شاگردان و فارغ‌التحصیلان این مدرسه بوده است، در مورد روز اول افتتاح این‌گونه می‌گوید که دانشجویان در سر جای خود روی نیمکت‌ها نشستند، در ساعت مقرر دعوت‌ شدگان به تالار کلاس آمدند، حسن مشیرالملک (در آن زمان او به لقب مشیرالدوله مفتخر نشده بود و همه او را به نام مشیرالملک می‌شناختند) با جزوه‌ای که قبلاً از مقدمه حقوق بین‌الملل نوشته بود و در دست داشت بر بالای میز جایگاه معلم برآمده به طور مقدمه شرحی در تعریف حقوق و جنس و فصل آن برای شاگردان بیان کرد. بعد از ختم بیانات او حضار دست فراوانی زدند. مدرسه سیاسی در آغاز یک کلاس بیشتر نداشت و کلاس‌های بالاتر در سال‌های بعدی به مدرسه افزوده شد. معلمان دوره اول عبارت بودند از میراز حبیب‌الله (فقه) اردشیر جی (تاریخ) میرزا عبدالرزاق خان (جغرافیا) دکتر مرل (فرانسه) حسن مشیرالملک (حقوق بین‌الملل). 

   در رابطه با ریاست مدرسه می‌توان گفت نخستین مدیریت مدرسه با میرزا حسن خان مشیرالملک (مشیرالدوله) بود. وی در نطق افتتاحیه مدرسه اظهار داشت كه هدف مدرسه سیاسی این است كه از میان خانواده های نجیب و اصیل مملكت شاگرد بپذیرد. پس از او کفالت مدرسه به میرزا عبدالله خان واگذار شد و پس از وی در سال 1323 هجری قمری به میرزاحسین‌خان معتمدالملک برادر مشیرالدوله رسید. چندی نیز ریاست مدرسه با میرزا محمد حسین ذکاءالملک (فروغی) بود. پس از تغییر چندین مدیر نوبت به ریاست عالی اکبر دهخدا رسید که خود از اولین شاگردان مدرسه بود. در زمانی که تدین وزیر معارف شد درصدد برآمد که مدرسه سیاسی و حقوق را ضمیمه وزارت معارف نماید. در اسفند ماه 1305 خورشیدی به موجب تصویب‌نامه‌ای مدرسه علوم سیاسی از وزارت امور خارجه جدا و جزیی از وزارت معارف شد. از 1313 خورشیدی برابر با 1934 م این مدرسه به دانشگاه تهران پيوست شد و با رشته ي حقوق دانشكده ي حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران را تشكيل دادند و گواهینامه آن معادل لیسانس تصویب شد. اکثر فارغ‌التحصیلان مدرسه سیاسی همان‌گونه که انتظار می‌رفت به وزارت خارجه راه یافتند و توانستند روشی نوین در علم سیاست خارجی پایه‌گذاری کنند و در دیپلماسی بین‌المللی یک گام به جلو بردارند. سید محمد محیط ‌طباطبایی در مقاله‌ای به نام "مشیرالدوله مرد سیاست"، به تحسین مدرسه سیاسی می‌پردازد و می‌گوید «شاید اهمیت تامین این مدرسه در روز خود کمتر از تاسیس دارالفنون نباشد در صورتی که فاصله زمانی میان آغاز کار آن ها پنجاه سال تمام بوده است.» 

   مدرسه سياسي در تهران موقعيت ممتازي داشت و از بهترين مدرسه هاي پايتخت به شمار مي رفت. داوطلبان اين مدرسه اكثرا شاگردان دارالفنون و علميه بودند. اما براي پذيرش شاگرد در مدرسه علوم سياسي، شناخت اصالت خانوادگي، صلاحيت اخلاقي و پذيرفته شدن در آزمون ورودي و در نهايت موافقت وزير امور خارجه از شروط اصلي به حساب مي آمد. آزمون ورودي اين مدرسه بدين گونه بود كه داوطلبان بايد در دروس صرف عربي، حساب، خط، انشا، املا و قرآن نمره قبولي مي گرفتند. شرط سني براي ورود به اين مدرسه بين 15 تا 20 سال بود.       
   دروسي كه در ابتدا در اين مدرسه ارائه مي شدند شامل تاريخ، جغرافيا، حقوق بين الملل و زبان فرانسه بودند كه توسط مشيرالملك تنظيم شده بودند. وي همچنين درس فقه را به برنامه درسي افزود و معتقد بود كه محصلان مدرسه نبايد غافل از حقوق اسلامي باشند. در سال هاي بعد دروس ادبيات، حقوق ديپلماسي، اقتصاد، حكمت، شيمي، منطق، علم النفس (روان شناسي) به ساير دروس اضافه شد. در اين مدرسه دروسي كه ارايه مي شدند در ابتدا فاقد كتاب بوده و محمدعلي فروغي، نخستين كتاب را براي اين مدرسه به نام «حقوق اساسي» تاليف كرد.       
   اين مدرسه داراي چهار سال تحصيلي بود و دانش آموزان براي اينكه وارد سال هاي بعد شوند بايد تصديق قبولي دوره اول را دريافت مي كردند. تصديق نامه پايان دوره مدرسه بايد به امضاي استادان و رييس مدرسه مي رسيد. ارزش اين تصديق نامه برابر رتبه ليسانس بود و دارندگان اين ديپلم به پيشنهاد وزير امورخارجه و تصويب شاه وقت، به سفارت خانه ها و كنسولگري هاي ايران در خارج مي رفتند يا در وزارت امورخارجه، مشغول به خدمت مي شدند.  
    اين مدرسه كه كار خود را با 17 شاگرد آغاز كرد، دانش آموختگان مشهوري را تحويل جامعه داد كه ميرزا عبدالله خان مستوفي، صادق خان، داوود خان، ميرزا علي اكبر دهخدا، سيف الله خان، ميرزا محمدعلي خان و... از آن جمله بوده اند. در كل در دوره فعاليت مستقل اين مدرسه، 210 نفر فارغ التحصيل شدند.

   ميرزا حسن خان مشيرالدوله با آغاز مشروطه‌خواهی به این جنبش پیوست و در تدوین نظامنامه انتخابی نقش بسزایی داشت. مشیرالدوله در دولت‌های مختلف عهده‌دار منصب وزارت بوده و همچنین چهار کابینه به ریاست او تشکیل شده است. مشیرالدوله تا زمانی که در سیاست حضور داشت تعاملات مناسبی با دول قدرتمند آن دوران مانند بریتانیا، آلمان و روسیه برقرار کرد و هیچ گاه به طرف هیچ کدام از این کشورها متمایل نشد. وی در سال 1305 خورشیدی از سیاست کناره گرفت و به تحقیق و تالیف در تاریخ ایران باستان مشغول شد و توانست آثار بسیار ارزشمندی مانند "تاريخ ايران" را به یادگار بگذارد. ایشان از معدود رجال دوره قاجار و پهلوی اول بود که دوست و دشمن از او به نیکی یاد کرده‌اند.